25 февруари 2023, Скопје – На денешен ден пред триесет години, 25 февруари 1993 година, нашата држава стана членка на Светска банка, односно дел од глобалното партнерство на189 земји за намалување на сиромаштијата и градење заедничка просперитетна иднина. Во изминатите 30 години Светска банка ни беше партнер во развојот на нашето општество и економијата. Групацијата Светска банка беше наша поддршка во секој чекор кон градењето функционална пазарна економија – од јакнењето на капацитетите преку финансиска поддршка на клучни капитални проекти до зајакнување на човечките капацитети. На почетокот на оваа колумна, којашто не е многу поврзана со соработката со Светската банка, туку повеќе се однесува на тековните случувања со домашните финансии, сакам да изразам благодарност на Групацијата и на сите исклучителни експерти и професионалци коишто дале свој придонес во развојот на нашата економија.
Меѓу големиот број проекти вредна е да се спомене поддршката на Светска банка за јакнење на јавните финансии, особено проектите во фискалниот дел. Ќе се задржам на сегашноста и ќе го истакнам Законот за буџети и поддршката за воспоставување на единствената платформа во јавните финансии во која ќе се поврзат сите системи – ИФМИС. Уште една многу значајна тековна соработка со Светска банка е изработката на Прегледот на расходи (Expenditure Review), којшто ќе даде многу важен придонес во реализацијата на нашите заложби за фискална консолидација (постепено намалување на јазот помеѓу приходите и расходите во Буџетот, без притоа да се наштети на економскиот раст).
Тука ќе се осврнам на темата што во изминатите три недели беше многу дискутирана во јавноста. Таа се однесува на јавниот долг, а со оглед на тоа што фискалната транспарентност и отчетност се највисоката форма на контрола на јавните финансии, во нивна функција ја ставам и мојата најнова колумна. Во текстот се осврнувам на планот за финансирање на долгот годинава, како и среднорочната стратегија за управување со долгот, вклучително и фискалната консолидација. Голем дел од бројките се веќе комуницирани, но верувам дека секогаш е добро „сè да се стави на маса“ за да сите ја имаме целосната слика, каде сме и каде одиме.
Јавниот долг во време на кризи
За три години, по неколкуте светски економски кризи, глобалниот јавен долг порасна за околу 12 процентни поени, додека јавниот долг кај економиите во развој забележа просечен раст од околу 10 процентни поени.
Нашата економија, мала и отворена, не е исклучок од она што му се случува на регионот и светот. По брзиот раст на јавниот долг во периодот 2008-2016 година, имавме стабилизација од 2016 до 2019 година. Но, со почетокот на пандемијата во 2020 година, јавниот долг се зголеми за 10 процентни поени. Наглото запирање на економската активност, како и потребата за финансирање на здравствените, економските и социјалните мерки резултираа со продлабочување на буџетскиот дефицит, којшто требаше да се сервисира заедно со старите обврски што достасуваа за отплата. За време на пандемијата беа донесени шест пакети антикризни мерки во вредност од 1,2 милијарди евра за ублажување на ефектите од кризата врз граѓаните и стопанството. Во извештаите на меѓународните финансиски организации беше забележано дека економските политики значително го амортизираа падот на економската активност и ефектите од кризата.
По надминувањето на првите ефекти од пандемијата, економијата започна да се отвора. Сепак, нарушените синџири на добавување, побрзото опоравување на побарувачката во однос на понудата и воениот конфликт во Украина, резултираа со нови економски кризи. Домашната економија започна да закрепнува од ударот на пандемијата, но целосното заздравување беше одложено поради новите шокови. Беа донесени нови мерки од страна на Владата во вредност од 760 милиони евра за надминување на ефектите од енергетската и ценовната криза.
Од 2020 година досега донесени се антикризни мерки во вредност од близу 2 милијарди евра, со цел да се олеснат последиците од глобалните кризи врз економијата и граѓаните. Исто така, во тие три години беа реализирани капитални расходи од над милијарда евра, тековните обврски редовно се сервисираа, а претходно преземените долгови навремено беа отплаќани.
Во 2021 година, јавниот долг од 59,7% од БДП се покачи на 61%, додека на крајот на 2022 година јавниот долг се намали на 57,1% од БДП. Гледано во апсолутен износ, иако порелевантно е јавниот долг да се претставува како процент од БДП бидејќи ја одразува способноста на економијата да ги сервисира обврските, тој е зголемен за 2,1 милијарда евра.
Ова накусо е тоа што се случуваше со јавниот долг во изминатите три кризни години. Но, уште поважно прашање е кои се очекувањата и стратегијата за понатаму. Нашата главна цел е водење здрави макроекономски политики, коишто ќе бидат поддршка за економскиот раст, што подразбира и задржување на одржливото ниво на јавниот долг.
Одржливо ниво на јавниот долг
Пред да навлезам подетално во годишните, среднорочните и долгорочните стратегии и планови, мала дигресија за читателот во однос на одржливоста на јавниот долг и значењето за макроекономската стабилност и економскиот раст.
Нивото на јавниот долг се смета за одржливо доколку овозможува навремено сервисирање на обврските коишто достасуваат на подолг период. Тоа зависи од повеќе фактори, како што се нивото на буџетски дефицит/суфицит, стапката на раст на економијата, стапката на инфлација, степенот на развој на домашниот финансиски пазар, ликвидноста на меѓународниот пазар на капитал и сл. Оттаму, целите дефинирани во Стратегијата за управување со јавниот долг се финансирање на потребите на државата со најнизок можен трошок, одржливо портфолио за непречена отплата на долгот, како и развој на ефикасен домашен финансиски пазар.
Пред повеќе од 30 години, кога во Мастрихт се постави фискалната архитектура на Европската Унија, горниот праг на јавниот долг за земјите членки беше утврден на 60% од БДП. Но, сепак, тој не беше поставен како апсолутен лимит, бидејќи долгот на некои од земјите членки (Белгија, Ирска и Италија) беше блиску или надминуваше 100%. Наместо тоа, поставен е лимит за буџетскиот дефицит до 3% од БДП, во насока на регулирање на новото задолжување. Голем дел од земјите во ЕУ и еврозоната и денес имаат повисок долг во однос на Мастришкиот критериум. Впрочем, минатата година просечниот државен долг во еврозоната изнесуваше 95% од БДП. Сепак, нивниот долг е одржлив, односно економијата има капацитет да продуцира и непречено да го сервисира долгот. Во однос на Мастришките критериуми, се посочува дека тие веќе не соодветствуваат со реалноста, имајќи ја предвид временската дистанца кога се поставени и тековната состојба на долговите на економиите во ЕУ (Гаспар и Бути, 2021).
Во многу трудови и истражувања на економисти се разработува врската на јавниот долг со економскиот раст. Еден од најцитираните е „Раст во време на долг“ на Кармен Рајнхарт и Кенет Рогоф, којшто претставува истражување врз основа на подолга серија податоци за јавниот долг и БДП, а во него тие заклучуваат дека стапките на јавен долг над 90% од БДП го забавуваат економскиот раст. Според процените на Меѓународниот монетарен фонд за земјите од Централна, Источна и Југоисточна Европа, прагот од 70% нема да делува негативно на економскиот раст на овие економии.
Јавниот долг кај нас е под овие нивоа, иако во изминатата декада и пол тој има тенденција на раст. Од 2008 година, кога јавниот долг изнесуваше 23% од БДП, тој во континуитет растеше до 2016 година кога достигна 48,8% од БДП, односно се зголеми за 25,8 процентни поени, поточно се удвои. Следните три години долгот се стабилизира на ова ниво, за да, како што споменав на почетокот, како резултат на кризата предизвикана од пандемијата, како и кај другите економии, кај нас тој се зголеми за десет процентни поени. Во 2021 година има минимално зголемување на јавниот долг од еден процентен поен, додека во 2022 година тој се намали дојде на нивото од 57,7%. Да потсетам и дека од 2019 година, во насока на следењето на препораките на меѓународните финансиски организации и поголема транспарентност, во пресметката на јавниот долг почнува да се калкулира и негарантираниот долг.
Во согласност со Буџетот за годинава, се проектира умерено зголемување на јавниот долг на 60,6%. Имајќи ги предвид обврските што доспеваат за отплата, во 2024 година долгот ќе се зголеми умерено за 1,2 процентни поена, додека веќе од 2025 година се очекува постепено намалување на јавниот долг и нивоа под 60% од БДП во 2026 и 2027 година.
Очекувањата за намалување на јавниот долг ги темелиме на цврстата определба за постепена фискална консолидација, односно постепено намалување на буџетскиот дефицит со секој следен буџет преку рационализација на расходите и подобрување на наплатата на приходите, како и заложбите за сузбивање на сивата економија. Целта е буџетскиот дефицит на среден рок да се сведе под Мастришкиот критериум (под 3%), а без притоа негативно да се влијае врз економската активност.
Финансирање на Буџетот за 2023 година
Во последните три години, со секој следен Буџет што се планира, постепено се намалува буџетскиот дефицит. Таков е случајот и со Буџетот за 2023 година, во кој буџетскиот дефицит е проектиран на 4,6% или за 0,7 процентни поени пониско во однос на проекцијата за 2022 година. Буџетот за 2023 година се води според златното правило во финансиите, односно инвестициите да се повисоки во однос на дефицитот. Проектираниот дефицит за 2023 година изнесува 42,7 милијарди денари (694,3 милиони евра, додека капиталните расходи се проектирани на 795 милиони евра).
Ќе истакнам и дека со усвојување и спроведување на Предлог-законот за данок на солидарност ќе имаме дополнително намалување на буџетскиот дефицит, како резултат на очекуваните повисоки приходи. Имено, со Законот се воведува вонредна давачка, којашто ќе треба да ја платат компаниите кои лани имале приход од над 10 милиони евра и оствариле значително поголем профит од вообичаеното. Основа за оданочување ќе биде профитот што е над 20 отсто од просекот во претходните три години и тој износ ќе се оданочува со стапка од 30 отсто. Давачката ќе биде еднократна и ќе се однесува на финансиските резултати на компаниите во 2022 година. Очекувањата се дека приходите по овој основ ќе изнесуваат околу 4,7 милијарди денари (76,4 милиони евра) и истите ќе бидат наменети за буџетски потреби поврзани со пандемијата и енергетската криза. Тоа директно ќе придонесе за намалување на буџетскиот дефицит и јавниот долг за 0,5 процентни поени од планираното за 2023 година, односно буџетскиот дефицит наместо 4,6% ќе биде 4,1%, а јавниот долг наместо 60,6% ќе биде 60,1% како учество во БДП.
Во 2023 година, вкупниот долг што доспева за отплата изнесува 52,1 милијарда денари (847,2 милиона евра), од кои надворешен долг се 36,5 милијарди денари (594 милиони евра) и домашен долг 15,6 милијарди денари (254 милиони евра).
Отплатата на главнината по основ на надворешен долг ја вклучува отплатата на еврообврзницата од 2016 година во износ од 27,7 милијарди денари (450,4 милиони евра), како и долговите кон ММФ од 2,7 милијарди денари (43,9 милиони евра), ИБРД од 2,3 милијарди денари (37,4 милиони евра), ЕБРД од 1,2 милијарди денари (19,5 милиони евра), ИДА од 0,9 милијарди денари (14,6 милиони евра), ЦЕБ од 0,6 милијарди денари (9,75 милиони евра) и 0,3 милијарди денари кон други билатерални кредитори (4,9 милиони евра од ИФАД, KфВ, Јапонска банка за меѓународна соработка и други).
Отплатата на главнината по основ на домашен долг се однесува на отплата на 2-, 3- и 5-годишни обврзници во износ од 12 милијарди денари (19,6 милиони евра), отплата на обврзници за денационализација во износ од 0,4 милијарди денари (6,5 милиони евра) и отплата на краткорочен заем од 3 милијарди денари (50 милиони евра). Другите обврзници што имаат рочност од 7, 10, 15 и 30 години немаат доспевање во 2023 година.
Финансирањето на долговите што доспеваат, како и на дефицитот, ќе се изврши преку странски и домашни извори. Оптималната комбинација на надворешни и внатрешни извори на финансирање носи повеќе придобивки, од диверзификација на портфолиото на јавниот долг по рочност и валута до зголемување на девизните резерви, како и пристап до средства на домашниот финансиски пазар за реалниот сектор.
Задолжувањето во странство ќе се реализира преку издавање на деветтата еврообврзница на меѓународниот пазар на капитал, повлекување нова транша од Кредитната линија за претпазливост и ликвидност од ММФ и преку повлекување средства од поволни кредити од странски финансиски институции и кредитни линии за финансирање одделни проекти и буџетски дефицит.
Домашното задолжување е предвидено на 33,6 милијарди денари (546 милиони евра), преку издавање државни хартии од вредност и домашен заем. Со задолжување на домашниот пазар ќе се постигнат поповолни услови притоа искористувајќи ги поповолните каматни стапки, како и со оптимизација на портфолиото преку зголемување на рочноста и преку премин на посоодветна платформа за спроведување на примарната емисија – Блумберг. На овој начин ќе се зголеми учеството на странски инвеститори на домашниот пазар.
Исто така, годинава е пренесен депозит од 160 милиони евра од минатата година, согласно со претпазливите политики за управување со јавниот долг и оставање простор (бафери) коишто овозможуваат поголема флексибилност во однос на движењата на пазарите на капитал. Минатата година ваквите бафери ни овозможија премостување на еден период на исклучително високи каматни стапки на меѓународниот пазар на капитал, а со тоа и заштеда од десетици милиони евра.
Интересот на инвеститорите за еврообврзницата – доказ за здравите економски политики
Тука би сакал повторно да се навратам на странското задолжување и да се задржам на деветтата еврообврзница. Иако минатата година имавме доспеани обврски за рефинансирање, како и потреба за финансирање мерки за справување со енергетската криза и првично беше предвидено да издадеме еврообврзница, сепак не излеговме на пазарот. Каматните стапки на меѓународниот пазар на капитал беа превисоки, додека претпазливото менаџирање со јавните финансии ни остави доволен простор да го оставиме задолжувањето со еврообврзницата за тогаш кога ќе се создадат подобри услови. Судејќи според последната аукција, а во споредба со другите земји со сличен или повисок рејтинг од нашиот, коишто непосредно издадоа еврообврзници, одлуката беше правилна.
Ќе истакнам дека големо признание за здравите економски политики што ги водиме, покрај одобрувањето на линијата ПЛЛ од страна на ММФ минатата година (којашто се доделува исклучиво на земји со здрави економски фундаменти) и Макроекономската поддршка од Европската комисија, исто така е и големиот интерес на инвеститорите за еврообврзницата (дури за 2,5 пати повисока сума при последната аукција на деветтата еврообврзница на почетокот на февруари 2023 година).
Министерството за финансии е подготвено да ја издаде деветтата еврообврзница, штом се создадат условите за тоа. Будно ги следиме и состојбите на пазарите на капитал и ќе донесеме најоптимална одлука во најдобро време за нејзино издавање. Инаку оваа еврообврзница е наменета за рефинансирање на еврообврзницата издадена во 2016 година.
Институционална рамка за одржливост на јавниот долг на долг рок
На среден и на долг рок, предвидени се повеќе механизми за обезбедување одржливост на јавниот долг, на ниво коешто ќе обезбеди стабилност и економски раст. Се новиот Закон за буџети се воспоставуваат Фискален совет и фискални правила, План за фискална одржливост и План за заздравување и забрзување на економскиот раст, вклучително и среднорочна Стратегија за управување со јавниот долг, коишто претставуваат стратешки документи кои ќе придонесат кон тоа. Може да се каже дека тие се четирите столба кои ќе ја дадат основата за одржливост на долгот.
Во новиот Закон за буџети ги вградивме Мастришките лимити за јавен долг и буџетски дефицит. Тоа се нумерички правила коишто на среден рок поставуваат прагови од 60% за јавниот долг и 3% за буџетскиот дефицит. Овие лимити се веќе вградени во Фискалната стратегија. Исто така, се предвидува и регулира формирање на независно тело – Фискален совет, коешто ќе го избира Собранието (на предлог на МАНУ, Народната банка и Државниот завод за ревизија) а кое ќе ги надгледува стратегиите, проекциите и спроведувањето на фискалните политики. Фискалниот совет ќе се формира годинава, а во Буџетот за 2023 година се планирани средства за негово воспоставување и функционирање. Инаку, новиот Закон за буџети и реформите што ги носи беа поздравени од сите меѓународни финансиски институции, како и од ЕК во последниот извештај за напредокот на нашата земја.
Оптимизација на работните процеси и кратење трошоци
Со Планот за фискална одржливост и поддршка на економскиот раст се утврдуваат мерки за консолидација на расходите во државните институции, подобрување на наплатата на давачките и мерки и препораки за јавните претпријатија и трговските друштва во државна сопственост. За овој План прилично се зборуваше во јавноста – накусо, суштината е преку рационализација и оптимизација на работните процеси да се спроведат сериозни заштеди. При рационализација на расходите се става акцент и на подобрување на реализацијата на капиталните расходи. Тука се и методологијата за оценка на ефектите од инвестициските проекти врз економскиот раст – ПИМА и методологијата за оценка на реализацијата на капиталните инвестиции преку клучни индикатори на успешност (Smart Key Performance Indicators), којашто се воведува со новиот Закон за буџети. Планот содржи и механизми за зајакнување на капацитетите за прибирање на јавните приходи и забрзана наплата на приходите од даночните и царинските должници. Тука е и унапредувањето на ефикасноста и ефективноста на системот за наплата на акцизните приходи, преку развој на политики, системи, постапки и инструменти за ефикасна контрола и наплата на приходите. Се зајакнуваат активностите за спречување на даночната евазија, како и за подигање на јавната свест за штетните последици од сивата економија и јакнење на даночниот морал. Предвидени се мерки за подобрување на инспекцискиот надзор, меѓуинституционалната координација на контролите, натамошна дигитализација на процесите, како е-фактура, е-фискализација, систем за одбележување и контрола на акцизните стоки итн.
Со оглед на тоа дека буџетскиот дефицит и јавниот долг се мерат како процент од БДП, економскиот раст придонесува кон процесот на консолидација. Планот за заздравување и забрзување на економскиот раст делува во насока на фискална консолидација на два начина: прво, преку механизмите за забрзување на економскиот раст, односно удвојување на просечниот раст во изминатиот период на стапки од и над 5% на среден рок и второ, преку механизми за мобилизирање приватен капитал за инвестиции и помало државно задолжување (како јавни приватни партнерства, развојни фондови и финансиски инструменти).
Нови инструменти на финансискиот пазар
Во контекст на споменатите механизми за мобилизирање приватен капитал за поддршка на јавните потреби е развојот на домашниот финансиски пазар преку воведување нови инструменти, предвидени со Стратегијата за управување со јавниот долг. Министерството за финансии веќе работи на диверзификација на изворите на финансирање и воведување нови инструменти, коишто ќе имаат различна примена. Еден од овие инструменти се „развојните обврзници“ за финансирање на развојните проекти во земјава, наменети за граѓаните, а ќе биде дадена можност да се купуваат и од страна на банките, пензиските фондови и други учесници на финансискиот пазар. Понатаму, предвидено е издавање „зелени обврзници“ за финансирање проекти за унапредување и заштита на животната средина. „Проектните обврзници“ ќе се користат за финансирање проекти од инфраструктурата, а ќе бидат наменети за институционални инвеститори, додека „развојните обврзници за граѓани“ ќе имаат за цел да ја мобилизираат готовинската заштеда на граѓаните, поточно да се намалат готовината и неформалната економија, додека граѓаните ќе добијат приноси од нивните заштеди.
Со добро поставена стратегија за постепено намалување на потребите за нови задолжувања за раздолжување преку стеснување на дефицитот и поттикнување на растот и капацитетот за отплата на долговите, можеме да го смениме правецот на кривата на јавниот долг надолу. Треба само да останеме конзистентни на стратегијата и таа ќе даде резултати.
Оваа вест е достапна и на:
