25 ноември 2023, Скопје – Државниот буџет е најсеопфатниот програмски документ, предложен од Владата, а дискутиран и усвоен од народните избраници. Тој претставува приказ на сите политики, мерки и активности што се спроведуваат од страна на државата во еден фискален период. Како таков, Буџетот заслужува големо внимание во јавноста, особено во време исполнето со предизвици и глобални економски кризи. Во „новата реалност“ претставена низ „поликризното“ глобално окружување, добрата стратегија и соодветниот план ќе нѐ направат поотпорни, а економијата поефективна.
Препознавајќи ги предизвиците на глобалното окружување и развојните потреби на домашната економија, минатата година го зајакнавме стратегиското планирање преку воведување на среднорочното буџетирање и буџетирање според успешност во реализацијата, мерено преку индикатори (клучни индикатори на успешност). Тоа е дел од големата реформа во јавните финансии, од која дел е и Законот за буџети, којшто ги вклучува најдобрите практики на меѓународните финансиски институции и директивите на Европската Унија. Реформата во процесот на планирање и спроведување на Буџетот е препознаена од страна на меѓународните институции, вклучително и од Европската комисија, Меѓународниот монетарен фонд и Светската банка, како суштински напредок во управувањето со јавните финансии.
Покрај унапредување на процесот на буџетирање, насочени сме и кон подобрување на структурата на Буџетот преку зголемување на развојната компонента (капиталните расходи) согласно Планот за забрзан економски раст и Планот за јавни инвестиции, додека паралелно остануваме на патеката на фискална консолидација или постепено намалување на јазот помеѓу приходната и расходната страна на Буџетот согласно Планот за фискална одржливост. Нашата цел е секој иден буџет да има изразена развојна компонента, а воедно да биде и фискално одржлив, односно буџет скроен според златното правило во јавните финансии (инвестиции повисоки од дефицитот).
Врз основа на заложбата за поттикнување на економскиот развој и зачувување на стабилноста го конципиравме и Предлог-буџетот за 2024 година. Пред една недела го претставивме во јавноста, откако беше усвоен од страна на Владата. Буџетот за 2024 година проектира повисок раст во однос на годинава (3,4% во однос на 2,3%), пониска инфлација (3,6% наспроти 9,2%) и понизок буџетски дефицит (3,4% наспроти 4,8%), повисоки приходи (без притоа да се зголемуваат јавните давачки), повисоки капитални инвестиции во однос на дефицитот, повисоки плати (за 160 милиони евра), повисоки пензии (за 170 милиони евра) и повисоки социјални надоместоци (за 60 милиони евра), повеќе средства за активни мерки за вработување и за здравствена заштита, повеќе средства за студентите за стипендии и студентски оброк, реформи во субвенциите во земјоделството и повеќе средства за општините. Притоа, проектирани се и околу 60 милиони евра за антикризни мерки. Накусо, овој буџет е конципиран да обезбеди поддршка за забрзување на растот преку изразена инвестициска компонента, поддршка на стандардот на граѓаните, унапредување на јавните услуги и обезбедување фискална одржливост, а со тоа и макроекономска стабилност.
Поликризно глобално окружување
Во изминатите три години скоро сите економии во светот се соочија со шоковите поврзани со пандемијата, руската инвазија во Украина и двоцифрената инфлација, како и со стеснет фискален простор, заострени финансиски услови, зголемена геополитичка и геоекономска фрагментација и изразени климатски промени. Сепак, имајќи ги предвид сите овие околности, глобалната економија покажа висока отпорност – растот забави, но не запре. Според есенските проекции на ММФ се очекува забавување на растот на глобалната економија од 3,5% во 2022 година на 3% годинава и 2,9% во 2024 година, со посилни негативни ефекти кај развиените во однос на економиите во развој. Економската активност во ЕУ во 2023 година се очекува да остане слаба и да забележи раст од 0,7%, додека растот во 2024 година е проектиран на 1,5%, со тоа што кај нашиот најголем трговски партнер, СР Германија, се очекува раст од 0,9% во 2024 година, по проектираниот пад од 0,5% во 2023 година.
Очекувањата за инфлацијата се дека таа ќе продолжи да се намалува и понатаму, но кај европските земји не се очекува постигнување на целната инфлација од 2% пред 2025 година.
Домашната економија покажува висока отпорност
И покрај предизвиците од надворешното окружување, домашната економија покажа високо ниво на отпорност и остана на патеката на растот. Во првата половина од 2023 година БДП забележа раст од 1,6%, при што производствениот раст беше на широка основа, со најголем придонес од услужниот сектор, но и позитивни резултати кај индустриското производство. Според расходната страна, растот во првото полугодие од 2023 година се должи на позитивниот придонес на нето-извозот, со намалување на домашната побарувачка, при раст на приватната и пад на јавната потрошувачка, како резултат на политиката за кратење на неприоритетните трошоци.
Во услови на економска стагнација во Европа, кај нас во 2023 година се очекува помал, но позитивен економски резултат со раст на БДП од 2,3%. Притоа, стапката на инфлација во 2023 година значително се намали, до 3,5% во октомври, а до крајот на годината се очекува годишната инфлација да остане на едноцифрено ниво (9,2%). Се забалежува намалување на стапката на невработеност и реален раст на платите од вториот квартал годинава наваму.
Забрзување на економскиот раст во 2024 година
Во 2024 година се очекува забрзување на економскиот раст во земјата и тој да изнесува 3,4%, во услови на зголемување на инвестициите, раст на потрошувачката на солидно ниво и закрепнување на надворешната побарувачка. Најголем придонес кон растот во 2024 година се очекува да имаат бруто-инвестициите со раст од 8,4%, главно како резултат на интензивирањето на реализацијата на големите државни инфраструктурни проекти (коридорите 8 и 10, автопатот и железницата, преносната мрежа за гасификација и др.), заедно со мерките за поголема реализација на капиталните инвестиции предвидени со Планот за забрзан економски раст. Државната поддршка за унапредување на приватниот сектор и зајакнување на конкурентноста, иновативноста и технолошкиот развој на претпријатијата, преку обезбедување алтернативни извори и инструменти за финансирање, како и најавените инвестиции за проширување и изградба на нови капацитети во технолошко-индустриските развојни зони се очекува да придонесат кон раст на приватните инвестиции. Воедно и пристапниот процес кон ЕУ ќе ги зајакне реформските процеси во земјата и ќе обезбеди зголемена поддршка за инвестиции. Дополнителен поттик за раст на инвестициите ќе обезбеди зелената агенда.
Позитивен придонес кон растот ќе има и приватната потрошувачка при намалени инфлациски притисоци, натамошен реален раст на платите и на вработеноста, раст на кредитирањето и одржување на дознаките од странство на солидно ниво. Закрепнувањето на економската активност кај нашите најголеми трговски партнери и на глобалните синџири на производство ќе придонесе за динамизирање на надворешнотрговската размена и раст на извозната активност на домашните компании.
Стапката на инфлацијата во 2024 година се очекува да се стабилизира и таа е проектирана на 3,6% во услови на одржување на стабилно ниво на цени на енергенти и храна на меѓународните пазари, како и понатамошно забавување на базичната инфлација.
Позитивните движења на пазарот на труд се очекува да продолжат и во 2024 година, со раст на бројот на вработени за 2% и раст на просечната нето-плата за 8,4% на номинална, односно 4,8% на реална основа.
Контурите на Буџетот за 2024 година
Развој и одржливост – тоа се двата клучни збора што го опишуваат Буџетот за 2024 година. Буџетот за 2024 година е развоен, поради силниот инвестициски циклус во инфраструктурата кој продолжува следната година. Тој е и одржлив, бидејќи и покрај високата инфраструктурна компонента, како што истакнав и на почетокот, продолжуваме со фискалната консолидација. Буџетскиот дефицит е намален за речиси една третина во однос на проектираното ниво за годинава на 3,4% од БДП (од тоа само половина е примарниот дефицит, односно 1,7% од БДП, додека другата половина од дефицитот оди за плаќање на каматите за долгот акумулиран од минатото до сега). Ова ниво соодветствува со среднорочните проекции опфатени во Фискалната стратегија до 2028 година, односно буџетскиот дефицит во 2025 и 2026 година да се сведе на 3% или во согласност со Мастришките критериуми, додека во 2027 и 2028 година да падне и под 3%, односно на 2,8% и 2,5%, респективно.
Приходите во Буџетот се проектирани на 310,1 милијарда денари односно за 10% повисоки во однос на 2023 година, додека расходите се планирани на ниво од 343,6 милијарди денари или за 5,8% повисоки во однос на 2023 година. Вака планираните приходи и расходи резултираат со намален буџетски дефицит во 2024 година во однос на 2023 година за 9,2 милијарди денари што ќе значи помалку задолжување за 150 милиони евра.
Повисоки приходи во Буџетот без зголемување на јавните давачки
Проекциите за приходите на Буџетот за 2024 година ги засноваме на реализацијата на приходите во 2023 година, очекувањата за економски раст и подобрувањето на ефикасноста и ефективноста на системот за наплата на јавните приходи. Тука би сакал да ги истакнам и мерките и активностите што ги спроведуваме и ќе ги спороведуваме и во иднина со цел намалување на даночната евазија преку мерките за формализација на неформалната економија, како и преку воведување напредни технологии, модернизација и автоматизација на работните процеси, зајакнување на капацитетите на институциите за зголемена и поефикасна наплата на даночните приходи и зајакнување на институционалната координација.
Притоа, вкупните даночни приходи во Буџетот за 2024 година се проектирани во износ од 178,1 милијарда денари (околу 10% над износот на приходи планиран за 2023 година) и тие учествуваат со 18,1% во БДП за 2024 година, што е приближно еднакво на учеството претходната година. Проекцијата ги содржи и очекуваните фискални ефекти од имплементацијата на даночните реформи кај данокот на додадена вредност, данокот од добивка, данокот на личен доход, акцизите и данокот на моторни возила. Исто така, предвид се земаат и макроекономските проекции за номиналниот БДП, финалната потрошувачка, порастот на бројот на вработени и на просечната плата, зголемениот увоз и профитабилноста на приватниот сектор. Најголем пораст кај даночните приходи е проектиран кај приходите од данокот на личен доход во однос на годинава, согласно очекувањата за зголемување на бројот на вработени, порастот на платите и зголемувањето на даночната основа и можноста за доброволно приклучување во системот од страна на дел од привремено вработените. Се очекува подобро остварување кај данокот на добивка, но и кај данокот на додадена вредност, што се должи на проектираниот пораст на финалната потрошувачка.
Главната цел на даночната политика останува фер наплатата на јавните давачки со цел обезбедување средства за поддршка на економскиот раст и обезбедување квалитетни јавни услуги. Притоа, како приоритети и понатаму остануваат праведноста, ефикасноста и продуктивноста на даночниот систем, високата даночна транспарентност, подобриот квалитет на услугите и зеленото оданочување.
Социјалните придонеси се планирани на ниво за 11% повисоко во однос на 2023 година, како резултат на сите причини што ги наведов и кај данокот на личен доход.
На што ќе се троши Буџетот за 2024 година?
Економско заздравување и забрзан раст; редовно и непречено извршување на сите законски обврски; непречено спроведување на изборните активности; спроведување на обврските што произлегуваат од членството во НАТО; поддршка на приватниот сектор и на граѓаните; зголемена и забрзана реализација на инфраструктурните проекти; привлекување странски инвестиции и иновативност на домашните компании – кон ова ќе биде насочена расходната страна на Буџетот за 2024 година.
Со Буџетот за 2024 година се планирани расходи за исплата на плати на ниво од 41,2 милијарди денари, односно за 18% повеќе во однос на иницијалниот Буџет за 2023 година или 10% во однос на одлуката за прераспределба. Со овие средства ќе се овозможи целосно спроведување на одредбите од Општиот колективен договор за вработените во јавниот сектор. Притоа, мора да нагласам дека оваа сума е проектирана на ниво на постојниот број на вработени во јавната администрација, односно нови вработувања може да се реализираат првенствено преку мобилност и преземање вработени од други институции од јавниот сектор или преку пополнување на испразнетите работни места по сите основи, согласно владините мерки за рационализација и оптимизација на вработените во јавниот сектор.
Расходите за стоки и услуги учествуваат со еднакво ниво во вкупните расходи како и минатата година, односно со околу 7,5%, а притоа се обезбедуваат средства за непречено функционирање на институциите, како и неопходните средства за исполнување на обврските што произлегуваат од стандардите на НАТО.
За исплата на пензии планирани се 83,6 милијарди денари или за 170 милиони евра повеќе, согласно воспоставената методологија на пресметка на пензиите (50% раст на трошоци за живот, 50% раст на просечна плата).
Обезбедени се средства за исплата на социјална заштита на најранливите категории граѓани и тоа повисоки за 60 милиони евра (гарантиран минимален приход, социјална сигурност, социјални трансфери). Обезбедени се и повисоки средства за активните мерки за вработување (2 милијарди денари), но и за исплата на паричен надоместок во случај на невработеност.
И здравствената заштита е планирана на повисоко ниво и тоа за околу 45 милиони евра во однос на лани, со што ќе се обезбедат средства за лекот Трикафта и за други програми за лекови, потоа за здравствени услуги, за исплата на обврски на јавните здравствени установи, како и за зголемени плати за сите вработени во јавното здравство согласно Општиот колективен договор.
Во текот на 2024 година ќе се спроведуваат новите модели за субвенционирање на земјоделството со нови критериуми кои ќе се базираат на остварениот принос (основна субвенција и дополнителна поддршка), а со цел зголемување на производството на храна. Со новиот модел се дава приоритет на стратешки важните култури и производи за државата.
Во рамки на субвенциите за приватниот сектор предвидени се средства за поддршка на мали и средни претпријатија, зголемување на конкурентноста, за иновативната дејност, технолошки развој и истражување, нови инвестициски вложувања, поддршка на извозот и освојување нови пазари, поддршка за креирање нови работни места и слично.
Предвидени се и зголемувања на трансферите до единиците на локалната самоуправа (ЕЛС), по основ на планирано зголемување на процентот на приходите од ДДВ коишто се распределуваат на општините (од 4,5% на 6% од наплатениот ДДВ претходната година). Обезбеден е пораст на општата дотација кон општините за 15,5% во споредба со 2023 година, со цел зголемување на фискалниот капацитет на општините. Овие средства ќе се распределуваат во три дела и тоа: основен дел – 4,5%, дел за перформанси – 0,75% и дел за изедначување – 0,75%. Ќе се обезбедат и средства за зголемување на платите во општините преку блок дотациите.
Предвидени се средства за антикризни мерки во висина од 60 милиони евра со цел поддршка на најраливите категории граѓани и на стопанството. Средства за оваа намена се предвидуваат и во други програми на министерствата, како што се Програмата за енергетска сиромаштија во Министерството за екномија и Програмата за гарантиран минимален приход во Министерството за труд и социјална политика. Исто така, покрај владините програми за поддршка на инвестициите и економскиот развој, обезбедени се и поволни кредити од Европската инвестициска банка (ЕИБ), Банката за развој при Советот на Европа (ЦЕБ) и Француската развојна агенција (АДФ) во висина од 200 милиони евра, кои ќе се реализираат преку Развојната банка на Северна Македонија и комерцијалните банки кои, пак, ќе обезбедат дополнителни 200 милиони евра од своите средства за овие кредитни линии за стопанството и тоа за зелена транзиција, дигитализација, ликвидност и инвестиции. Тоа се 400 милиони евра поволни кредити за стопанството наредната година. Овде, секако, би требало да се споменат и системските мерки што веќе се применуваат во тековната, а нивната примена ќе продолжи и во текот на наредната година и потоа, односно законските решенија за методологијата за континуирано усогласување на минималната плата, пензиите и платите во јавниот сектор согласно движењата на цените и растот на екномијата, со што се обезбедува подобар животен стандард за нашите граѓани. Овие средства беа проектирани на 190 милиони евра во 2023 година, додека во 2024 година тој износ ќе биде поставен на 330 милиони евра.
Капитални расходи според „златното правило“ во јавните финансии
Во текот на 2024 година планирани се буџетски средства за капитални расходи во износ од 45 милијарди денари, или за 11,5 милијарди денари (187 милиони евра) повисоки во однос на буџетскиот дефицит, согласно златното фискално правило. Планирани се значајни инвестициски вложувања во областа на патната инфраструктура, поврзани со проектирање и изградба на дел од Коридорот 8, и тоа проширување на автопатот Тетово – Гостивар, изградба на нов автопат Требеништа – Струга – Ќафасан и изградба на делницата Гостивар – Букојчани. На Коридорот 10д планирана е изведба на делницата Прилеп – Битола, како и подготовка на физибилити студија за изградба на патот Тетово – Призрен.
Планирано е и продолжување на изградбата на источниот дел од патниот Коридор 8, делницата Ранковце – Крива Паланка, финансирана со заем од Светската банка, и на делницата Крива Паланка до границата со Бугарија, со средства од ЕБОР и грант од ВБИФ. Ќе се финансира и западниот дел од патниот Коридор 8 преку изградба на автопатска делница Кичево – Букојчани со заем од ЕБОР и на делницата Кичево – Охрид, со заем од ЕКСИМ банка. Исто така, со заем од ЕБОР ќе се финансира изградбата на автопатската делница Скопје – Блаце, додека подобрувањето на патната инфраструктура на општините ќе се реализира преку Проектот за поврзување локални патишта на Светската банка. Продолжуваат и активностите за реализација на Проектот за олеснување на трговијата и транспортот на Западен Балкан.
Во текот на 2024 година предвидени се средства за продолжување на реализацијата на првата и втората фаза од Проектот за изградба и рехабилитација на источниот дел од железничката пруга на Коридор 8, а воедно ќе започне и реализацијата на третата фаза за изградба на источниот дел од железничката пруга на овој коридор. Во рамки на железничката инфраструктура, во 2024 година во соработка со ЕБОР ќе се подготвува и спроведува проектот со кој е предвидено изградба на заеднички железнички граничен премин со Република Србија, односно изградба и опремување на железничка станица Табановце. Со средства од ИПА се имплементира проектот за изградба на патната делница Градско – Дреново, како дел од патниот правец на Коридорот 10д.
Во областа на комуналната инфраструктура и управување со отпад со интензивирана динамика ќе продолжи изградбата на водоводните и канализациските системи во општините, а значајани капитални проекти во оваа област се Регионалниот проект за цврст отпад и Пречистителната станица за отпадни води во Скопје.
Во 2024 година во соработка со Светската банка ќе започне имплементацијата на новиот проект за одржлив развој на општините, преку кој ќе продолжи владината поддршка на општините, а ќе продолжи и реализацијата на Проектот за енергетска ефикасност во јавниот сектор.
Воедно ќе се продолжи и со уредување на технолошко индустриските развојни зони, а планирани се и значајни капитални инвестиции во здравствениот и образовниот сектор, детската заштита и спортот. Би ги издвоил и набавката на медицинска опрема и реконструкцијата на Општата болница во Кичево, иако списокот на проекти е многу подолг.
Во насока на поддршка на земјоделскиот сектор предвидени се значителни капитални инвестиции наменети за рурален развој, изградба на хидросистеми и за подобрување на конкурентноста и модернизација на земјоделските стопанства.
Ќе се спроведуваат и активности за воведување Интегриран информациски систем за управување со финансии, Интегриран даночен информациски систем и Информациски систем за управување со државна помош како дел од концептот на СМАРТ финансии.
Финансирање на дефицитот и отплата на долгот
Проектираниот дефицит за 2024 година и отплатата на долгот од 45 милијарди денари ќе се финансираат преку домашно и странско задолжување. Домашното задолжување е предвидено преку државни хартии од вредност (ДХВ) и/или домашен заем, под поволни услови, со поповолни каматни стапки. Задолжувањето во странство може да се реализира со издавање должнички хартии од вредност на меѓународниот пазар на капитал, преку повлекување заем од ЕУ за макрофинансиска поддршка, потоа од Банката за развој при Совет на Европа и преку повлекување средства од поволни кредити од странски финансиски институции и кредитни линии наменети за финансирање одделни проекти и буџетски дефицит. Изборот на извор за финансирање ќе се темели на поволните тековни состојби на меѓународните пазари на капитал.
Со цел прудентно управување со јавните финансии, Министерството за финансии ќе ја разгледа можноста за активно управување со должничкото портфолио и примена на иновативни финансиски инструменти.
Значителен дел од странското финансирање на Буџетот веќе е обезбеден со репрограмирање на старото задолжување и обезбедување програмско финансирање на Буџетот базирано на реформи и политики со поволни кредити од меѓународните финансиски институции. Во текот на 2022 година склучивме Програма за претпазливост и ликвидност со Меѓународниот монетарен фонд во износ од 530 милиони евра од кои 260 милиони евра се наменети за ликвидност (100 милиони евра во 2022 година и 160 во 2023 година), а тоа беше основа за дополнителни средства во износ од 100 милиони евра за макрофинансиска поддршка од Европската комисија, потоа 150 милиони евра од Програмата за развојни политики од Светската банка и ОПЕК, 90 милиони евра од Германската развојна банка (КФВ) и се очекуваат уште 50 милиони евра во текот на првиот квартал од 2024 година од Банка за развој при Советот на Европа (ЦЕБ). Вкупното портфолио достигнува 650 милиони евра – пакет за буџетско финансирање со поволни услови, со рок на доспевање над 10 години и грејс период на исплата до 5 години, со камати пониски за просечно 4 процентни поени од приносот на нашата еврообрзница на светските финансиски пазари. Само по основ на камата заштедите во Буџетот од овој пакет достигнуваат 260 милиони евра за период од десет години, колку што е приближно рокот на доспевање на овој пакет. Тука ќе додадам и дека гаранциите за заемите обезбедени за погоре споменатите инфраструктурни проекти ќе повлече дополнителни поповолни кредити за долгорочно финансирање на инфраструктурните проекти за развој со рок на доспевање од 20 години, грејс период од 5 години и уште поповолни каматни стапки.
Притоа, кога зборуваме за финансирање на нашиот економски раст и развој, важно е да го споменеме и новонајавениот План за раст на Западен Балкан од страна на Европската комисија 2024 – 2027, со кој за регионот ќе се обезбедат 6 милијарди евра, од кои 2 милијарди ќе бидат грант и 4 милијарди поволни заеми со период на доспевање од 20 до 40 години. Средствата ќе бидат распоредени на тој начин што 3 милијарди евра ќе бидат наменети за буџетска поддршка за реформи и развојни политики, а 3 милијарди евра за инфраструктурни развојни инвестиции.
Доследност на буџетската реформа
Доколку треба да ги сумирам видувањата за Буџетот за следната година, ќе истакнам дека сум задоволен што останавме доследни и со овој буџет на она што сакавме да го постигнеме со реформата со Законот за буџети. Тука, пред сѐ ќе го истакнам обезбедувањето фискална одржливост, како предуслов за макроекономска стабилност и економски развој. Остануваме доследни и на сите други системски документи коишто се дел од реформите на јавните финансии – Планот за забрзување на растот, Планот за јавни инвестиции, Стратегија за реформа на даночниот систем (од аспект на проширување на даночната основа а не зголемување на даноците), Стратегијата за формализација на неформалната економија итн. Во економијата и менаџментот доброто поставување цели, стратегија и акциски план е суштинско за понатамошната реализација. Бидејќи фискалната транспарентност е највисока форма на фискална контрола, се надевам на плодна дискусија за Буџетот за 2024 година во домот на демократијата во наредните денови.
Најдобар опис на „новата нормалност“ што ја поминуваме во овој мултикризен период заличува на народната поговорка: „Лошите работи доаѓаат брзо и неочекувано, додека добрите работи доаѓаат полека, со многу труд и трпение“.
Оваа вест е достапна и на:
