Деновиве светот пишува уште една историја. Овој пат не толку славна и не толку пријатна. Историја на една од најголемите финансиски кризи во светот.
Деновиве светот пишува уште една историја. Овој пат не толку славна и не толку пријатна. Историја на една од најголемите финансиски кризи во светот. Во учебниците по макроекономија често се презентираат статистички податоци од американската економија, при што статистичките серии јасно покажуваат дека светската економија одвреме-навреме запаѓа во криза. Некогаш поблага, некогаш поостра. Со напредокот на економската наука и активното користење на монетарната и фискалната политика, се чинеше дека во поново време успешно се контролира цикличноста во пазарната економија. Се до сегашната голема финансиска криза, за која сеуште никој не се осмелува да тврди дека и се гледа крајот. Очигледно, глобализацијата на економијата и иновациите во финансискиот сектор креираа некои процеси кои излегоа од контролата на носителите на економската политика и регулаторните институции.
Што всушност се случи? Банките во САД даваа станбени кредити без контрола, кои потоа ги “препакуваа” како обврзници и ги продаваа на инвеститорите кои беа привлечени од високиот принос. Со готовината банките уште повеќе ја засилуваа својата кредитна активност, а цените на недвижностите достигнаа астрономски големини. Ваквата пракса ја прекина врската помеѓу корисникот на станбениот кредит и оној кој го финансира истиот. Ризикот се распрсна насекаде низ финансискиот сектор, а истовремено никој не беше свесен за висината на ризикот на кој е изложен. Парите ги имаше во изобилство, а конкуренцијата меѓу банките ги спушташе критериумите за бонитетот на лицата кои земаа станбени кредити. На крај, банките започнаа да даваат кредити на лица без работа, без редовни приходи и без имот, односно таканаречени нинџа (“нинја” – но инцоме, но јоб анд ассетс) кредити. Ризикот растеше се повеќе и беше само прашање на време кога кризата ќе тропне на врата.
Кога нинџа кредитите достасаа за наплата, лавината тргна. Банките не можеа веќе да го сервисираат долгот по обврзниците, а инвеститорите кои купуваа обврзници престанаа да го добиваат приходот на кој сметаа. Никој веќе не сакаше да им позајмува на банките и никој веќе не сакаше да ги купи на секундарниот пазар обврзниците обезбедени со станбени кредити. На финансиските пазари завладеа недоверба. Без најважната компонента – довербата – банките веќе не можеа да ја извршуваат својата улога на посредник помеѓу оние кои имаат пари и оние на кои им требаат пари. Како што моторот на автомобилот “зарибува” без масло, така економијата застанува без функционален финансиски сектор.
Затоа, интервенцијата од владите и централните банки беше неопходна. САД донесоа одлука за санација на банките преку откуп на лошите кредити во износ од 700 милијарди долари. Во Европа, владите на Велика Британија, Германија, Холандија, Белгија, Исланд и Луксембург извршија национализација на неколку загрозени банки и искажаа подготвеност да продолжат со тоа доколку е потребно. Истовремено, неколкукратно ги зголемија лимитите за гарантирање на депозитите на населението во банките. Сите овие мерки имаат за цел намалување на неизвесноста, враќање на довербата и вбризгување свежи пари во финансискиот систем.
Какви се импликациите врз Македонија? Во основа постојат два канала за пренесување на ефектите од светската економија врз македонската. Првиот е преку финансискиот систем, а вториот преку реалниот сектор и надворешната трговија. За разлика од Бугарија, Хрватска, Романија и повеќето земји од централна Европа, во Македонија е добро што сеуште депозитите се значително повисоки од кредитите. Тоа значи дека македонските банки ја финансираат кредитната активност од домашни извори, депозити на граѓаните и претпријатијата. Затоа, тие имаат помала потреба да се потпираат на странски кредитни линии. Истовремено, квалитетот на одобрените кредити е добар и без знаци на влошување, што е резултат на строгите критериуми за давање кредити. Тоа значи дека поскапувањето на парите на финансиските пазари би требало да влијае врз македонските банки многу помалку одошто врз банките во други земји. Од друга страна, девизните средства кои ги чуваат во странски банки се наоѓаат во најсигурни банки (ако постојат такви денес) како Дојче банк, Барклис, БНП, Сити банк, УБС и сл., кои и покрај одредени проблеми, барем засега не се посериозно загрозени. Дури и кога би се нашле во тешкотии, нивните матични држави со потезите кои ги направија во последните две недели покажаа дека нема лесно да дозволат нивно пропаѓање. Тоа упатува на констатација дека македонскиот банкарски систем не би требало да биде посериозно погоден од сегашната финансиска криза во светот.
Вториот канал за пренесување на ефектите е преку реалниот сектор и надворешната трговија. Неизвесноста која владее на светските пазари предизвика пад на цените на акциите и на берзанските производи. Доколку финансиската криза предизвика намалување на економската активност во Европа и САД, за што веќе има сигнали, најверојатно ќе дојде до намалување на побарувачката за одредени македонски производи, пред се металите. Но, намаленото производство ќе значи и намален увоз на репроматеријали, струја и нафта. Ефектите ќе се почувствуваат и на страната на извозот и на страната на увозот. Во секој случај, намаленото извозно ориентирано производство носи ризик да ја забави стапката на раст на македонската економија, која во првата половина на 2008 достигна високи 6%. Од друга страна, намалените цени на земјоделските производи и нафтата на светскиот пазар ќе придонесат за уште побрзо намалување на инфлацијата.
Во секој случај, владата внимателно ги следи движењата на светскиот пазар и е подготвена да ги прилагодува своите политики во зависност од случувањата, со цел да се одржува одржлив економски раст при ниска инфлација, стабилен курс на денарот и сигурен банкарски сектор. Внимателни сме и треба да сме, но нема простор за страв или паника.
Зоран Ставрески
